Przegląd Australijski / australink.pl

Ludwika Amber (urodzona w 1948 roku) poetka polska zamieszkała w Australii, należy - mam wrażenie - do bardzo już dziś nielicznych przedstawicieli naszej literatury uprawiających swą działalność twórczą z dala od kraju. I nie ma w tym nic dziwnego. Nie pomylę się chyba określając ją jako ostatnie - na dzień dzisiejszy przynajmniej - ogniwo łańcucha wielkiej i długiej tradycji, jaką ma za sobą poczet poetów polskich tworzących poza ojczyzną.

Jest ona - przeciętnie biorąc - młodsza o pokolenie od grona poetów, którzy startowali w latach pięćdziesiątych w środowisku polskich emigrantów w Londynie, skupiwszy się wokół wychodzących tam wtedy polskich czasopism Merkuriusz Polski i Kontynenty i tworzących chyba ostatnią formację polskich poetów na obczyźnie o charakterze grupowym.

Sytuacja w Polsce pojałtańskiej w pełni tłumaczyła fakt, że po II wojnie światowej nie powróciła do kraju spora liczba pisarzy, którzy jej lata przeżyli na emigracji. I aczkolwiek obecnie można stwierdzić - chyba bez ryzyka błędu w ocenie - że niesuwerenność Polski pojałtańskiej nie przyniosła powtórzenia zjawiska, które historia literatury XIX wieku określiła mianem „Wielkiej Emigracji”, choć nie powtórzyła się sytuacja, w której tylko poza zniewolonym krajem mogły powstawać arcydzieła wolnego ducha naszej narodowej literatury, znaczone nazwiskami Mickiewicza, Słowackiego, Krasińskiego czy Norwida - to jednak niewątpliwie spowodowała, że w roku 1950 „wybrał wolność” poeta tej miary co Czesław Miłosz, że nie zdecydowali się na powrót do kraju pisarze tego kalibru co Wierzyński, Lechoń czy Gombrowicz i że doniosłym elementem walki o duchową suwerenność Polski stały się takie ośrodki jak paryska Kultura Jerzego Giedroycia, londyński Związek Pisarzy Polskich na Obczyźnie czy Polska Sekcja Radia Wolna Europa pod kierunkiem Jana Nowaka-Jeziorańskiego.

Warunki te uległy oczywiście dużej zmianie z chwilą odzyskania przez Polskę suwerenności u progu ostatniej dekady minionego wieku. Ludwika Amber wyjeżdżając (przez Austrię) do Australii w 1982 roku, a więc wkrótce po ogłoszeniu stanu wojennego, uczyniła to w momencie, kiedy po raz ostatni o sytuacji naszego kraju zdecydował fakt jego zależności od sowieckiego imperium. Już w kilka lat później impulsy do wyjazdów z Polski, choć z pewnością nie przestały istnieć, zmieniły swój charakter. Polakami opuszczającymi kraj ojczysty po roku 1989 mogły kierować różne względy natury praktycznej, np. szansę lepszego zarobku lub kariery w niektórych dziedzinach nauki, ale nie brak wolności słowa, podstawowy motyw mogący skłaniać do emigracji ludzi pióra.

Kiedy więc dziś czytam utwory Ludwiki Amber - autorki kilkunastu zbiorów pisanych po polsku wierszy, kilku wyborów poezji i przekładów z literatury australijskiej oraz obszernej antologii poezji i prozy polskiej w Australii, kiedy zastanawiam się nad fenomenem jej twórczości, która zyskała sobie uznanie zarówno krytyki polskiej jak czytelników obcych (wiersze jej przekładane są na angielski, niemiecki, francuski i litewski), to zadaję sobie pytanie, jakie czynniki warunkują fakt, że ktoś żyjąc od lat z dala od kraju, pozostaje twórcą zakorzenionym w polszczyźnie i wciąż aktywnym. I dochodzę do wniosku, że czynnikiem podstawowym jest tutaj fakt, że opuszczając kraj Ludwika Amber była już osobowością w pełni intelektualnie i kulturalnie ukształtowaną. Nie jest bez znaczenia, że zanim wyjechała z Polski do Australii miała już za sobą 33 lata życia w ojczyźnie, że miała tutaj za sobą długi okres edukacji, determinujący zarówno jej stosunek do rodzinnego kraju i języka, jak i do nowej, przybranej ojczyzny.

By uświadomić sobie znaczenie tego zakotwiczenia Ludwiki Amber w polskiej kulturze i polskim języku warto spojrzeć na jej dorobek, porównując go z osiągnięciami, które były udziałem wyżej wspomnianych i starszych o pokolenie poetów polskich z londyńskiej grupy „Kontynenty”. Na ich przykładzie widać wyraźnie, w jak znacznym stopniu trwałe uprawianie poezji w polskim języku zależało od tego, czy okres intelektualnego dojrzewania przeżyli jeszcze w kręgu kultury polskiej czy już w Wielkiej Brytanii, w brytyjskich szkołach i uczelniach. Pouczające są tu przykłady odskakującego wiekiem nestora owej grupy, jakim był Jerzy Niemojowski (1918-1989), który zdążył jeszcze rozpocząć studia wyższe na Uniwersytecie Jagiellońskim w latach międzywojennych, czy też Bolesława Taborskiego (ur. 1927), który - wywieziony z Polski po Powstaniu Warszawskim - zdał maturę w 1945 roku w polskim liceum w Lubece, jak przykłady ich młodszych kolegów, którzy już wykształcenie w zakresie szkoły średniej zdobywali w Wielkiej Brytanii. Jeżeli nawet przypadało to na lata, w których polskie ośrodki emigracyjne odznaczały się dużą liczebnością i żywotnością, to dalszy rozwój ich pisarstwa bywał wyraźnie uzależniony od decyzji życiowych, które podejmowali.

Z całej owej grupy tylko Jerzy S. Sito (ur. 1934) zdecydował się na powrót do kraju, co zapewniło mu możliwość zajęcia określonej pozycji w ojczystej literaturze. Inni, czasem nawet świetnie zapowiadający się poeci, jak np. Bogdan Czajkowski (ur.1932), stawali się z czasem raczej propagatorami kultury polskiej jako bądź historycy literatury, bądź jej tłumacze na angielski. Podobnie rzecz miała się z poetą Adamem Czerniawskim (ur. 1934), przy czym pamiętam, jak omawiając - ćwierć wieku temu - jego polskie wiersze w Roczniku Literackim nie mogłem oprzeć się wrażeniu, że ich swoistą skazą było przejęcie przez autora angielskiej idiomatyki, co sprawiało, że robiły czasem wrażenie przekładów z angielskiego.

I właśnie na tym tle uderza absolutna swoboda i nieskazitelność polszczyzny w wierszach Ludwiki Amber. I to niezależnie od tego, czy tematem ich są próby przybliżenia nam australijskiej egzotyki kulturowej i pejzażowej, czy nawrót do tematyki ojczystej, związany np. z odwiedzinami miejsc odgrywających szczególną role. w jej rodzinnej tradycji.

Oto na przykład jej wiersz „W Wilnie”, mieście, które po raz pierwszy zobaczyła jako osoba pięćdziesięcioletnia, w roku 1998:

Ale z równą swobodą osadzone są w polszczyźnie utwory, w których poetka wprowadza nas w egzotykę swojej nowej ojczyzny - Australii. Oto fragmenty wiersza „Nad rzeką czarnych łabędzi”:

Może to być także z wiersza „Czekamy na wieloryby”, w którym czytamy:

Ma Ludwika Amber swój odpowiednik Herbertowskiego „Pana Cogito”. Jest nim „Pani Drzewo”. „Rozmowy z panią Drzewo” to tytuł jej drugiego zbioru wierszy, wydanego w 1994 roku Sydney, w wersji dwujęzycznej: oryginalnej polskiej i w angielskich przekładach Barbary Plebanek i Tonny'ego Howarda. Oto jak „Pani Drzewo opowiada o Australii”

Ludwika Amber, kreując swoją „Panią Drzewo”, czyni to z pełną świadomością nawiązania do Herbertowskiego „Pana Cogito”, z tym że oczywiście już w samym określeniu tej poetyckiej persony zaznacza się jej odmienność od pierwowzoru czy też źródła inspiracji. Pan Cogito, jak samo jego imię wskazuje, uosabia myśliciela, Pani Drzewo jest natomiast jakby personifikacją piękna i mowy przyrody, na które Ludwika Amber jest jako poetka szczególnie uwrażliwiona. Ma jednak swoją wymowę fakt, że reakcją Ludwiki Amber na wieść o śmierci Herberta jest - opatrzony przez nią adnotacją „Sydney, 29 lipca 1998” -wiersz pt. „Rozmowa z Panem Cogito”. Dedykowany pamięci Herberta dialog z Panem Cogito prowadzi właśnie Pani Drzewo:

Mają też swoją wymowę wiersze Ludwiki Amber z podróży do Ziemi Świętej, którą poetka odbyła w roku 2000. Tomik ukazał się w wydawnictwie Opactwa Benedyktynów w Tyńcu w 2003 roku i został przez autorkę zadedykowany „Janowi Pawłowi II w 25 roku pontyfikatu”, a także opatrzony mottem z Psalmu 19, w przekładzie Jana Kochanowskiego:

Tom ów, poprzedzony wstępem prof. Anny Świderkówny, jest już - gdy chodzi o szatę graficzną - edytorską perełką. Wierszom w nim zamieszczonym towarzyszą reprodukcje zdjęć, przeważnie robionych przez samą poetką i komponujących się z treścią zawartych w zbiorze utworów. „Wejście pani Amber do literatury polskiej - pisze w swoim »Wstepie« prof. Świderkówna -ma charakter całkiem niezwykły. Objawiła się nam nieoczekiwanie i to -jak napisała Iwona Smółka - objawiła się nagle jako w pełni ukształtowana, mądra poetka. Dojrzałość i czystość wypowiedzi łączy z celnością obrazu, wrażliwością i wyobraźnią” (wstęp do zbioru Ludwiki Amber „Na Ziemi pora kwitnienia”, Warszawa-Sydney 1994, s.7).

Profesor Świderkówna podkreśla zarówno walory poetyckie wierszy z tej książki, jak i ich szczególną wagę ideową, autorkę bowiem zbliża do tematu zarówno jej wiara, jak towarzysząca jej świadomość, iż ogląda kraj, w którym „przeszłość nigdy nie jest martwa”, w którym „obecność czasu, gdy Jezus chodził po ziemi, wydaje się szczególnie bliska”. W zbiorze, w którym z pewnością każdy z tekstów apeluje zarówno do uczuć ludzi wierzących jak po prostu do wrażliwych na piękno poezji, najbardziej może porusza szlachetny ekumenizm poetki, która w zamykającym tom wierszu „Jerozolima” pisze:

W tym samym roku 2001, kiedy w Warszawie została wydana antologia „Billabong”, w Krakowie został opublikowany cykl wierszy miłosnych „Pora kwitnienia” w trójjęzycznej edycji (polsko-angielsko-niemieckiej; przekłady B. Plebanek, T. Howard, D. Muller-Ott). Obie te publikacje były prezentowane na Światowym Kongresie Poetów (Sydney 2001), gdzie wiersze Ludwiki Amber były czytane po angielsku, niemiecku i po polsku.

O tych lirykach miłosnych tak pisze Józef Baran, poeta krakowski, który także był gościem sydnejskiego kongresu: „To zaledwie okruch bogatej i oryginalnej twórczości Ludwiki Amber, ale okruch przedniej próby. Jak w poprzednich znanych mi wierszach emanuje z nich ciepło, dobra energia. Przy tym ten cykl wierszy miłosnych rozgrywa się na tle domu wtopionego w australijską Naturę, wkomponowanego w rozległe przestrzenie. „Mikroświat” przegląda się w makrokosmosie. „Ja” i „Ty” liryczne zespolone „w tańcu nocy i dni”. Jak w każdej prawdziwej poezji - powszednie życie przeistacza się za sprawą metafory poetyckiej - w odwieczny mit. I jak w każdej dobrej poezji nie mogło zabraknąć w tych lirykach miejsca na tajemnicę i niedopowiedzenia. „Pora kwitnienia” to piękna opowieść o różnych porach miłości i małżeńskiego bytowania.” Wiersze te były przedstawiane publiczności jako adaptacja teatralna w Sydney i Melbourne (1995), opracował Stefan Mrowiński, a także w Teatrze Polskiego Radia, program II (2006) jako słuchowisko, które opracowała Iwona Smolka.

Liryki miłosne są zadedykowane mężowi Andrzejowi, co zdaje się świadczyć o tym, jak głęboka więź duchowa łączy ich oboje. Oto krótki fragment wiersza :

Krzysztof Dybciak we wstępie do wyboru wierszy Ludwiki Amber „Delfiny” (PIW, Warszawa 2000) podkreśla, że w twórczości jej „poznajemy proces zrastania się odmiennych światów przyrodniczych i cywilizacyjnych, inaczej ukształtowanych przez historię. Wyraziste artystycznie prezentacje wybrzeży oceanicznych i nieba południowej półkuli, gór, buszu, pustyń i ogrodów nowej ojczyzny. Nareszcie usatysfakcjonowany polski czytelnik kontaktuje się ze słowem poetyckim opisującym nie tylko eukaliptusy i palmy, do których go już przyzwyczajono, ale też prawdziwie egotyczne banksje, odbijające promienie billabongi; słucha didgeridoo i wędruje przez Blue Mountains (Góry Błękitne)... Znajdujemy opisy spotkań z Aborygenami, ich prastarą plemienną kulturę i dzięki przekładom poezji australijskiej w antologii »Billabong«, chyba po raz pierwszy w Polsce mamy możność czytania poezji pierwotnych mieszkańców Australii”.

Z tym wszystkim jednak momentem decydującym, gdy chodzi o ocenę twórczości Ludwiki Amber, wydaje mi się to, od czego zacząłem: jej pełne i mocne zakorzenienie w polszczyźnie, choć Dybciak słusznie zwraca uwagę na to, że jej młodzieńcze doświadczenia i wspomnienia z kraju nie rysują się bynajmniej idyllicznie. Nie bez racji podkreśla nurtujące poetkę „poczucie nieustających zmian”, przekazane jej przez poprzednie pokolenia: przodkowie z Kresów, dziadek pozostający w rodzinnej Lidzie i pradziadek zesłany na Syberię. Tracony i odbudowywany dom urasta w tej twórczości do rangi jednego z centralnych archetypów. Uczucie bezdomności i wyobcowania było silne jeszcze w Polsce. Wyraża to dobitnie wiersz „Rozmowa o domu”, dedykowany synowi:

„W literaturze naszej części Europy - stwierdza Dybciak -doświadczenie bezdomności, wygnania lub wykorzenienia jest niemal powszechne, bo odzwierciedla koleje życiowe wielu ludzi. Wyrastające z najbardziej autentycznych przeżyć, motywy te stały się jednak stereotypem, czasem utrwalającym postawę cierpiętniczej bierności. W poezji Ludwiki Amber spotykamy się z odmiennym stanowiskiem (...) - żarliwym poszukiwaniem własnego miejsca, wysiłkiem budowania Domu i wrastania w „ojczyznę prywatną”, jak pisał Ossowski. Wysiłek duchowy przynajmniej częściowo zostaje uwieńczony sukcesem - połączeniem polskiej i europejskiej tradycji z australijską przyrodą i cywilizacją.” Krzysztof Dybciak słusznie podkreśla rzadkość takiego zwycięstwa „pozytywnych wartości” w planie biografii poetki. „W kraju - pisze - przeważało poczucie wyobcowania (...), na emigracji dominowała nostalgia, psychiczne rozdarcie, a nawet rozpacz. Dlatego poezja Ludwiki Amber jest wyjątkowo cenna również w wymiarze moralnym(...)”.

W tym zwięzłym przeglądzie poezji Ludwiki Amber - poetki i tłumaczki, nagradzanej kilkakrotnie, m.in. w Londynie (1997, 2003) i w Warszawie (2005) - nie mogłem już omówić cyklu wierszy „Statek na pustyni” ani wypowiadać się na temat jej australijskich publikacji takich jak wybór wierszy „Our Territory - Nasze terytorium”, 1997, (tłum. Richard Reisner), czy szkiców literackich „Many Voices” (2000), nieznanych w Polsce. Osobny szkic możnaby poświęcić rozważaniom miejsca tej twórczości w polskiej poezji jej pokolenia, poetów urodzonych po II wojnie światowej w naszym kraju.

W roku 2006, Roku Języka Polskiego, zakończę mój przegląd twórczości Ludwiki Amber jej wierszem „Lekcja polskiego - Leszczyna”

Przeczytaj:

Ryszard Matuszewski (ur. 1914 r.) - eseista, krytyk literacki, tłumacz literatury francuskiej, autor wielu podręczników. Już jako młody człowiek aktywnie włączył się w życie środowisk twórczych Warszawy. Czas okupacji niemieckiej nie przerwał jego aktywności, przeniesionej do podziemia. Po wojnie współpracował z łódzką Kuźnicą, następnie z Nowa Kulturą. W latach 50. kierował działem literatury współczesnej Instytutu Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk. Od 1960 do 1977 roku był kierownikiem działu literatury współczesnej w Wydawnictwie „Czytelnik” i związał się z legendarną już redaktorką Ireną Szymańską. Współpracował z wieloma pismami literackimi, między innymi z Literaturą i Rocznikiem Literackim.

Leszczyna w Australii

O poezji Ludwiki Amber pisze Ryszard Matuszewski

Przeczytaj: